ชุมชนตำบลทรายขาว  อำเภอโคกโพธิ์  จังหวัดปัตตานี  ในปัจจุบันมีภาพแห่งความสวยงามของทรัพยากร
ธรรมชาติที่อุดมสมบูรณ์  ชาวบ้านประกอบอาชีพที่ค่อนข้างมั่นคงแตกต่างไปจากชุมชนอื่น  ๆ  ในจังหวัดปัตตานีและ
จังหวัดชายแดนภาคใต้อื่น  ๆ  อีกภาพหนึ่งที่น่าสนใจก็คือการผสมผสานกันในทางเศรษฐกิจ  สังคม  และวัฒนธรรม  
ระหว่างชาวบ้านชุมชนที่เป็นชาวพุทธและมุสลิม  สิ่งเหล่านี้มิใช่เกิดขึ้นโดยง่ายโดยไม่มีเหตุปัจจัยหรือการพัฒนาการ  
แต่ภายใต้ภาพความอุดมสมบูรณ์ที่มองเห็นภายนอก  ยังคงมีปัญหาแฝงเร้นอยู่อีกมากที่ต้องแก้ไข  พลังผลักดันที่
สำคัญในการแก้ปัญหาอยู่ที่ตัวชุมชนและชาวบ้านเอง  พวกเขาต้องสร้างศักยภาพของชุมชนขึ้นมา  คนในชุมชน
จะต้องตระหนักในเอกลักษณ์ของตนเอง  เข้าใจปัญหาของตนเอง  รู้จุดดีจุดอ่อนของตนเองและได้ร่วมกันกำหนดว่า  
พวกเราต้องการเดินไปในอนาคตอย่างไร  ในการนี้ชาวบ้านต้องรู้จักวางแผนหรือบอกให้ทุกคนรู้ว่าพวกเขามองอนาคต
ของตนเองอย่างไร  การวางแผนมีความหมายง่าย  ๆ  ก็คือการกำหนดทางเลือกในการแก้ปัญหาและสามารถ
กำหนดกลยุทธ์ในการแก้ปัญหาของตนเอง  กระบวนการทางสังคมในชุมชน  จะทำให้เกิดแผนกลยุทธ์ที่เป็น
แผนการพัฒนาชุมชนแบบมีส่วนร่วม  ศูนย์บริการวิชาการและชุมชน  คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์  
มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์  ได้ดำเนินการตามโครงการเศรษฐกิจฐานรากจากทบวงมหาวิทยาลัยของรัฐในปีงบ
ประมาณ  2545  จนโครงการดังกล่าวประสบผลสำเร็จ  เชื่อว่าแผนการและแผนกลยุทธ์นี้จะเป็นสิ่งที่พึงปรารถนา
ของชาวบ้านตำบลทรายขาวในระยะยาว
         โครงการเศรษฐกิจฐานรากทำให้นักวิชาการและชาวบ้านได้ร่วมกันวิเคราะห์ข้อมูลพื้นฐานของชุมชนและ
หมู่บ้าน  จากนั้นชาวบ้านจะร่วมกันเสนอปัญหาและวิเคราะห์ปัญหาที่เผชิญอยู่  ปัญหาที่ชาวบ้านเสนอขึ้นมาอย่าง
กระจัดกระจายจะถูกจัดหมวดหมู่ใหม่  ปัญหาสำคัญที่พบก็คือ  ปัญหาเศรษฐกิจ  การผลิต  การแปรรูปผลผลิต  
การส่งเสริมอาชีพ  ที่ดินทำกิน  พืชผลราคาตกต่ำ  ปัญหาการตลาดของผลผลิต  แหล่งท่องเที่ยว  ปัญหารายได้
น้อยไม่พอกับรายจ่าย  ปัญหาทางสังคม  ปัญหาการรวมกลุ่ม  ปัญหาครอบครัว  ปัญหาอาชญากรรมและยาเสพติด  
ปัญหาการศึกษาครูและคุณภาพของการสอนและการบริหารโรงเรียนที่ไม่มีการประสานกับชุมชนให้มากเท่าที่ควร  
ปัญหาสิ่งแวดล้อม  ขยะ  ของเสีย  และอื่น  ๆ
         น่าสังเกตว่าปัญหาใจกลางที่สำคัญในชุมชนทรายขาวก็คือ  การขาดความร่วมมือกันในชุมชนในการแก้
ปัญหาเศรษฐกิจ  การพัฒนาอาชีพ  ปัญหาสังคม  ปัญหาการศึกษา  และปัญหาสิ่งแวดล้อม  แต่ชาวบ้านก็มองว่า
ข้อเด่นของทรายขาวคือ  การที่ชาวบ้านมีความขยันขันแข็งในการทำงาน  แต่ขาดความสามัคคีและความร่วมมือกัน
ในเรื่องส่วนรวม  นอกจากนี้จุดเด่นอีกประการหนึ่งก็คือ  การมีทรัพยากรธรรมชาติที่อุดมสมบูรณ์และความผสม
กลมกลืนกันระหว่างชาวพุทธกับชาวมุสลิม
         หลังจากได้มีการมองภาพของตัวเองและเข้าใจจุดดีจุดอ่อนของตัวเองแล้ว  ขั้นตอนต่อไปที่สำคัญคือการ
ร่วมกันกำหนดยุทธศาสตร์และวิธีการในการแก้ปัญหาหลักของชุมชนในขั้นการวิเคราะห์กลยุทธ์นี้  สืบเนื่องมาจาก
การที่พบว่าปัญหาใจกลางในทุกกลุ่มปัญหาคือ  เรื่องการขาดความร่วมมือ  ขาดการประสานสามัคคีหรือขาดการมี
ส่วนร่วมในการแก้ปัญหาทุกด้านของชุมชน  กลยุทธ์ที่พูดกันจึงเป็นการพัฒนาความร่วมมือร่วมใจของชาวบ้าน
ชุมชนทรายขาวในทุกด้าน
         ดังนั้นข้อสรุปก็คือ  ชุมชนตำบลทรายขาวอาจจะเป็นชุมชนที่มีลักษณะทั้งคล้ายคลึงและแตกต่างไปจาก
ชุมชนภาคใต้อื่น  ๆ  ในหลายด้าน  แต่สิ่งที่เป็นจุดเด่นของชุมชนแห่งนี้ก็คือความพยายามในการสร้างอัตลักษณ์ของ
ชุมชน  ชาวบ้านมองว่าชุมชนทรายขาวมี  “ทรัพยากรธรรมชาติ  ลมฟ้าอากาศ  พืชพันธุ์ธัญญาหารสมบูรณ์”  
ในด้านศาสนา  พวกเขามองว่า  “คนต่างศาสนาอยู่ร่วมกันได้  ทำงานด้วยกันได้  ไม่มีปัญหา”  และยังมี  “ผลผลิตดี  
ทรัพยากรดี  เกษตรมีครบทุกกระบวนการ”  ในด้านวิถีชีวิตก็ยังมีความสงบสุข  “ไม่มีการปองร้ายกัน  มีจิตใจที่ดี
ต่อกัน”  แต่ว่าพวกเขาก็ยอมรับว่าชุมชนมีปัญหาหลายอย่าง  โดยเฉพาะการขาดความร่วมมือและการมีส่วนร่วมใน
การแก้ปัญหาของชุมชนอย่างจริงจัง  กลยุทธ์การพัฒนาที่ตกลงกันจึงเป็นเรื่องของการพัฒนาความร่วมมือร่วมใจ
ของชาวบ้านในชุมชน
         แผนการพัฒนาชุมชนที่เกิดขึ้นจึงมีวัตถุประสงค์เพื่อให้ชุมชนและชาวบ้านทรายขาวได้มีการพัฒนา
อย่างยั่งยืน  โดยเฉพาะอย่างยิ่งชาวบ้านต้องการสร้างศักยภาพชุมชนในด้านการพัฒนาเศรษฐกิจ  สังคม  การศึกษา  
และสิ่งแวดล้อม  สิ่งที่ชาวบ้านคาดหวังจากแผนก็คือ  การพัฒนาความร่วมมือและสร้างจิตสำนึกในการแก้ปัญหา
สิ่งแวดล้อมของชุมชน  ร่วมมือในการแก้ไขปัญหาด้านการศึกษา  การสร้างความร่วมมือในการแก้ปัญหาสังคม  
ลดปัญหายาเสพติดและแหล่งอบายมุขในชุมชน  และสร้างความร่วมมือของชุมชนในการส่งเสริมการตลาด / แปรรูป  
และเพิ่มรายได้
         การวางแผนคือการมองภาพในอนาคต  เป็นจินตนาการที่เกิดขึ้นจากการที่มนุษย์มองเห็นภาพในปัจจุบัน
และคาดการณ์ไปถึงอนาคต  แต่ความเป็นจริงที่มองเห็นและถูกสร้างขึ้นมาในอดีตจนกลายเป็นอัตลักษณ์ของกลุ่ม
หรือชุมชน  จะมีผลต่อจินตนาการและความฝันไปสู่อนาคตด้วย  กล่าวในอีกนัยหนึ่งภาพอนาคตนั้นจะต้องสะท้อน
ความเป็นจริงอันไม่บิดเบี้ยวที่ถูกกำหนดขึ้นในอดีตและปัจจุบัน  แผนจึงมีความสำคัญและมันจะกลายเป็นพลัง
ทางวัตถุก็คือเมื่อ  “ถูกสร้างขึ้นร่วมกัน”  ไม่ใช่เป็นผลมาจากผู้ชำนาญการหรือผู้นำเพียงหยิบมือเดียว  แผนที่เกิด
จากชุมชนเองคือแผนการพัฒนาที่สะท้อนภาพความจริง  แต่มันจะมีความยั่งยืนต่อไปถ้าได้ถูกนำไปใช้โดยผู้มีส่วน
เกี่ยวข้องและตัวของชาวบ้านเอง  นี่คือสิ่งที่คาดหวังจากการมองอนาคตของชุมชนทรายขาวแห่งปัตตานี

                                           ******************************